وبلاگ

منابع طبیعی منابعی هستند خدادادی که بشر در تشکیل و به وجود آمدن اولیۀ آنها دخالتی نداشته است و از جنبۀ حیاتی به دو دستۀ میرا و زایا تقسیم­بندی می­شوند. به منابعی که پس از بهره­برداری کاهش یافته و هیچ­گاه به صورت اولیه برنمی­گردد نظیر معادن و مخازن، منابع میرا گفته می­شوند و بالعکس منابعی که در صورت مدیریت صحیح پس از بهره­برداری مجدداً به وضعیت اولیه برمی­گردد مانند جنگلها و مراتع به منابع زایا معروف هستند (رزاقی،1378: 13).

 

به­این­­ترتیب، یکی از مظاهر منابع طبیعی تجدیدشونده مراتع هستند که تعاریف متعددی برای آن ارائه شده است.

 

1- تعاریف مرتع :

 

تعریف جامعۀ مرتع­داران[1](1974)، در مورد مرتع چنین است : کلیۀ اراضی دارای پوشش­طبیعی به­نحوی­که خوراک دام از آن حاصل می­شود و تجدید حیات آن به­طور طبیعی انجام می­پذیرد و همچنین آن قسمت از اراضی که برای کمک به تجدید حیات پوشش­گیاهی طبیعی آن به­نحوی از انحاء بشر دخالت نموده است و پس از این دخالت آن را همانند سایر مراتع طبیعی اداره می­نمایند.

 

هدی[2](1975)، مراتع را شامل کلیۀ مناطق با پوشش بوته، گراس، جنگلهای غیرانبوه و همچنین مناطقی که به علت وجود املاح شن و صخره و سرانجام خشکی محیط امکان تولید جنگل تجارتی و یا زراعت میسر نیست،     می­داند.

 

در کتاب[3](1956)، کلیۀ اراضی غیرمحصور با پوشش­طبیعی و بارندگی­کم را که مورد چرای دامهای اهلی و حیات وحش قرار می­گیرد مرتع می­داند.

 

والنتین[4](1971)، مرتع را شامل اراضی با پوشش­طبیعی یا بذرکاری شده با گونه­های بومی و غیربومی که علوفه مورد مصرف دام را تأمین می­نماید، می­داند.

 

مقدم، مراتع را شامل اراضی با پوشش­طبیعی (علفی، شامل گیاهان، گندمیان، شبه­گندمیان، پهن­برگان،       نیمه­بوته­ایها، درختچه­ای، درختی به صورت توده­های تنگ) یا اراضی که جهت کمک به حفاظت آب و خاک و تولید علوفه مبادرت به کشت گیاهان می­گردد ولی در هر حال استفاده از این گیاهان همانند پوشش­طبیعی مرتع خواهد بود، می­داند (مقدم،1377: 2).

 

استودارت[5](1967)، مرتع را شامل اراضی با پوشش­گیاهی طبیعی که هیچ­گونه عملیات کشاورزی در آنها صورت نمی­گیرد، می­داند. تنها اقدامات اصلاحی مانند بذرپاشی، کودپاشی و یا بوته­کاری در جهت تقویت گونه­های موجود صورت می­گیرد.

 

چنانچه تعدادی درخت یا درختچه به صورت پراکنده در این اراضی موجود باشد، مراتع مشجر و در صورت غالب بودن درخت در این مناطق (وجود درختان با تعداد زیاد) این اراضی جنگل[6] نامیده می­شوند (سرداری،1378: 7).

 

قانون حفاظت و بهره­برداری از جنگل­ها و مراتع کشور در سال 1346 مرتع را این­گونه تعریف کرده است. مرتع به گروه مرتع غیرمشجر و مرتع مشجر تقسیم­بندی می­شود :

 

مرتع غیرمشجر : زمینی است اعم از کوه و دامنه یا زمینی مسطح که در فصل چرا، دارای پوششی از نباتات علوفه­ای خودرو بوده و با توجه به سابقۀ چرا، عرفاً مرتع شناخته شود. اراضی که آیش زراعت­اند، ولو­آنکه دارای پوشش نباتات خودرو باشند، مشمول تعریف مرتع نیستند.

 

مرتع مشجر : اگر مرتع دارای درختان جنگلی خودرو باشد، مرتع مشجر نامیده می­شود. مشروط بر آنکه حجم درختان موجود در هر هکتار، در شمال از حوزۀ آستارا تا حوزۀ گلیداغی بیش از پنجاه متر مکعب و در سایر مناطق ایران بیش از بیست متر مکعب نباشد (وزارت جهاد کشاورزی،1383: 69).

 

در تعریف ارائه شده از سوی انجمن مرتع­داری ایران در سال 1383، مرتع زمینی است اعم از کوه و دامنه و یا زمینی مسطح با پوششی از نباتات طبیعی خودرو که پوشش­گیاهی آن غالباً علفی، بوته­ای ـ درختچه­ای و یا به صورت پراکنده درخت بوده و به­ عنوان منبع تولید غذا برای دام و حیات­وحش و یا سایر مواهب طبیعی مورد استفاده قرار گیرد.

 

تبصره : مواهب طبیعی عبارتنداز حفظ خاک، تعدیل و ذخیرۀ آب، تلطیف هوا، گردشگری،حفظ ذخایر ژنتیکی، زیست­گاه حیات وحش، محصولات غیرعلوفه غذایی، صنعتی، دارویی می­باشد (اسکندری،1384: 6).

در تعریفی دیگر از سوی صندوق بین المللی توسعۀ کشاورزی[7] مرتع زمینی است که پوشش­طبیعی آن در حالت کلیماکس یا پتانسیل طبیعی، غالباً گراس، شبه­گراس، پهن­برگ یا بوته­ای است. مراتع زمینی است که به صورت طبیعی یا مصنوعی دارای پوشش­گیاهی شده است و مانند پوشش­طبیعی مدیریت می­شود را نیز شامل     می­شود. مراتع گراسلندهای طبیعی، ساواناها، بوته­زارها، اکثر بیابانها، توندرا، جوامع آلپی، مردابهای ساحلی و چمنزارهای مرطوب را دربرمی­گیرند. مرتع زمینی است با پوشش­طبیعی که مورد چرا قرار می­گیرد و یا دارای پتانسیل چرا می­باشد و مانند اکوسیستم طبیعی مدیریت می­شود. مرتع، اراضی جنگلی قابل چرا را نیز شامل       می­شود (همان:6).

 

تعریف مرتع در (Range Glossary.Version 3 technical reference,734-6) عرصه­ای است که پوشش گیاهان بومی (کلیماکس یا پتانسیل طبیعی) آن غالباً متشکل از گراس، شبه­گراس، پهن­برگان یا بوته­ایها بوده و مانند اکوسیستم طبیعی مدیریت می­شوند و چنانچه گیاهان جدیدی به این عرصه وارد شوند، آنها نیز همانند آن مدیریت خواهند شد. مرتع واژه­ای گسترده است که گراسلندهای طبیعی، ساوانا، بوته­زار، بسیاری از بیابانها، توندرا، جوامع آلپی، مرداب، چمنزارهای مرطوب را در برمی­گیرد (SRM, 1999). مؤلفین این فرهنگ جنگلهای بلوط و       pinyon – Juniper را نیز مشمول این تعریف می­دانند (اسکندری،1384: 7).

 

همچنین مراتع را تحت عناوین زیر می­توان در منابع مختلف دید، که این عناوین با توجه به پوشش­گیاهی موجود در مرتع عنوان شده­اند :

 

چراگاه[8] : شامل اراضی است که معمولاً پوشش آن اصلاح شده و غالباً آبیاری می­شود، درست اراضی و قطعات مراتع در مناطق مرطوب نیز می­توان چراگاه اطلاق نمود.

 

علفزار[9] : شامل مراتعی است با پوششی از گیاهان با غالبیت گراس­ها تحت اقالیم مرطوب و نیمه­مرطوب با خاک عمیق و حاصلخیز.

 

گراس لند[10] : شامل اراضی با پوشش غالب گراس و شبه­گراس تحت شرایط آب­و­هوایی مرطوب تا نیمه­خشک. جهت آشنایی تعریف گراس و انواع آن ذکر می­شود :

 

کلیۀ گیاهان خانواده گندمیان در منابع انگلیسی تحت این نام خوانده می­شوند. گراس­ها خود بر مبنای شکل ظاهری و ارتفاع و خصوصیات رشد به گروههای زیر تقسیم می­شوند :

 

الف ـ گراس­های بلند[11] : شامل گراس­هایی با ارتفاع 250- 150 سانتی­متر می­شود. عمدتاً در مناطق گرم و مرطوب رشد می­نمایند ….

 

ب ـ گراس­های متوسط[12] : شامل گراس­هایی با ارتفاع 150- 50 سانتی­متر که عمدتاً گیاهان مرحلۀ کلیماکس اراضی با پوشش گراس را شامل می­شود ….

 

ج ـ گراس­های کوتاه[13] :  شامل گراس­هایی با ارتفاع حداکثر تا 50 سانتی­متر ….

 

د ـ گراس­های فصل خنک[14] : شامل گراس­هایی که در فصول خنک سال رشد دارند ….

 

ح ـ گراس­های فصل گرم[15] : شامل گیاهانی که در فصول گرم سال رشد دارند ….

 

و ـ گراس­های کلاف مانند[16] : با رشد عمودی و به صورت توده و کلاف ….

 

ز ـ گراس­های خزنده[17] : گراس­هایی که علاوه بر بذر با اندامهای گیاهی مانند ریزروم و استولون نیز تکثیر    می­یابند. ریشه­های فشرده و به هم­بافته و انبوهی در خاک ایجاد می­نمایند ….

 

مراتع نیمه­بوته­ای[18] : شامل مراتع با غالبیت گیاهان نیمه­بوته­ای دائمی در تحت شرایط آب وهوایی خشک و نیمه­خشک ….

 

 

 

مراتع بوته­ای[19] : شامل مراتعی با غالبیت گیاهان بوته­ای بزرگ ـ درختچه­ای در تحت شرایط آب­و­هوایی خشک و نیمه­خشک ….

 

ساوان[20] : شامل مراتعی با غالبیت گراس­ها و وجود درختان یا درختچه به صورت منفرد و پراکنده و یا مجتمع در تحت شرایط آب و هوایی مرطوب و در حد فاصل مرتع و جنگل است.

 

توندرا[21] : مراتعی در مناطق نزدیک قطب یا ارتفاعات بالا (آلپی) بدون پوشش درختی، شامل گراس ـ         شبه­گراس ـ گیاهان پهن­برگ بوته­ای کوتاه­قد ـ خزه ـ گلسنگ.

 

آلپی[22] : شامل مراتعی در حد فوقانی پوشش درختی از لحاظ ارتفاع از سطح دریا با آب و هوای سرد و معمولاٌ بدون دورۀ خشکی.

 

چمنزار[23] : شامل مراتعی با پوششی از گیاهان علفی چند­ساله با غالبیت گراس­ها و شبه­گراس­ها در سطح محدود و در مناطق خشک و نیمه­خشک که آب تحت­الارضی در دسترس گیاهان است. شامل دو نوع چمنزار مرطوب[24] (با خاک سطحی مرطوب در طول تابستان) و چمنزار خشک[25] (با خاک سطحی خشک در طول تابستان) است (مقدم،1377: 6-3).

 

2- اهمیت مراتع :

 

 

 

براساس برآورد سطح اراضی توسط افراد و سازمانهای مختلف می­توان گفت بیشترین سطح خشکی­ها در کرۀ زمین به مراتع اختصاص دارد.

 

ـ هدی (1975) اعلام نمود که سطح اراضی جهان عبارتست از مراتع 47%، اراضی کشاورزی 10%، جنگلهای تجاری 28% و پوشش یخ­های دائمی 15% خشکی­ها را شامل می­شود.

 

ـ کوک[26] (1983) نیز سطح اراضی جهان را چنین تقسیم­بندی نمود : مراتع43%، اراضی کشاورزی 20%، جنگلها 18%، مناطق مسکونی و صنعتی 4% و پوشش یخ­های دائمی 15% سطح خشکی­های زمین است.

 

ـ طبق آمار سازمان خواروبار و کشاورزی جهانی[27]، حدوداً بیش از 133/2 میلیارد هکتار مرتع در سطح جهان وجود دارد که با احتساب سطح جنگلهای غیرتولیدی به مساحت 366/1 میلیارد هکتار که مورد تعلیف دامهاست و همچنین دو سوم جنگلهای تجاری (حدود 2 میلیارد هکتار) که معمولاً توسط دام تعلیف می­شوند، سطح اراضی که مورد استفاده چرایی دام قرار می­گیرد حدود 5/5 میلیارد هکتار خواهد بود (بدری پور،1384).

 

به­این­ترتیب مراتع در هر جامعه­ای از مهمترین منابع تولید می­باشند که اهمیت بسزایی در امر دامپروری و تأمین پروتئین حیوانی بر عهده دارند. اما می­توان گفت ارزش مراتع تنها در تولید علوفه برای دام نیست بلکه   پوشش­گیاهی مرتع ارائه­کنندۀ خدمات بسیاری هستند که هر یک از آنها ارزشی به مراتب بیشتر از تولید علوفه را دارند و برخی از آنها برای زندگی انسانها حیاتی است.

 

ارزش یک هکتار مرتع در طول یک سال 232 دلار است[28]. ارزش علوفه­ای آن 57 دلار در هکتار معادل       5/24 درصد و مابقی 5/75 درصد ارزش­های زیست­محیطی مانند حفظ خاک، آب، تنظیم گاز، دفع ضایعات،    گرده­افشانی، کنترل بیولوژیکی و …. می­باشد (اسکندری،1384: 11).

 

ارزش اکولوژیکی و زیست­محیطی مراتع شامل موارد زیر می­باشد :

 

 

• حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش آن (60 تا 70 درصد)

 

• تنظیم گردش آب در طبیعت (75 درصد روان آبهای سطحی)

 

• حفظ ذخایر ژنتیکی گیاهی و جانوری (80 تا 85 درصد تنوع گونه­ای کشور)

 

• ایجاد فضای سبز و تلطیف هوا

 

• تأمین علوفه مورد نیاز احشام عشایری و روستایی (تولید 7/10 میلیون تن علوفۀ خشک در شرایط نرمال بارندگی)

 

• تأمین بخشی از پروتئین مورد نیاز کشور

 

• تولید محصولاتی نظیر گیاهان دارویی، صمغ­ها و رزین­ها

 

• اکوتوریسم

 

• تأمین غذا و مأمن وحوش و پرندگان.

 

براساس طرح تعادل دام و مرتع مصوبه 6/5/1380 شورای منابع طبیعی ارزش ریالی کنترل فرسایش خاک و کنترل روان آب تقریباً 3/2 برابر ارزش تولید علوفه است. ارزش زیست­محیطی مرتع در ایران بین 4 تا 8 برابر علوفه است. با توجه به برآورد 7/10 میلیون تن علوفۀ خشک از مراتع و احتساب ارزش ریالی هر کیلوگرم 1000 ریال تنها ارزش ریالی علوفه مراتع بالغ بر 10700 میلیون ریال خواهد بود (همان منبع،1384: 12).

 

[1] Society of Range Management

 

[2] Heady

 

[3] Handbook On Range Management

 

[4] Vallentine

 

[5] Stoddart

 

[6] The Forest

 

[7] IFAD Glossary.

 

[8] Pasture

 

[9] Prairie

 

[10] Grassland

 

[11] Tall – Grasses

 

[12] Mid – Grasses

 

[13] Short – grasses

 

[14] Cool – Season Grasses

 

[15] Warm – Season Grasses

 

[16] Banch Grasses

 

[17] Sod – Forming Grasses

 

[18] Semi – Shrub

 

[19] Shrub

 

[20] Savann

 

[21] Tundra

 

[22] Alpine

 

[23] Meadow

 

[24] Wet  meadow

 

[25] Dry meadow

 

[26] Cook

 

[27] FAO

 

 

3. جزوۀ ارزش خدمات اکولوژیکی و سرمایۀ طبیعی جهان نوشتۀ شورای عالی جنگل ترجمه از مقاله F.A.O براساس پروژه تحت نظر مرکز ملی تجزیه و تحلیل اکولوژیکی دانشگاه کالیفرنیا.

 

 

 

***ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد

 

یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل و با فرمت ورد موجود است***

 

متن کامل را می توانید دانلود نمائید

 

 

چون فقط تکه هایی از متن پایان نامه در این صفحه درج شده (به طور نمونه)

 

 

ولی در فایل دانلودی متن کامل پایان نامه

 

 

 با فرمت ورد word که قابل ویرایش و کپی کردن می باشند

 

 

موجود است